de Lezingen Spinoza
2017, de vrijmetselarij 300 jaren oud of jong (we laten dit nu even ter zijde) en dat hebben we geweten. Allerhande initiatieven maakten er ons geregeld attent op en maar goed ook: zoiets mag en moet in de schijnwerpers worden geplaatst. Voor onze loge Spinoza was 2017 het achtste jaar sinds de oprichting in 2010. Het jaar voordien had de broederkring heel wat organisatorische en praktische hordes te nemen. Een ervan was de keuze van de naam: Athanor, Acacia, Sint-Jan, Amitié, … elk heeft de revue gepasseerd, maar werden meteen ook van tafel geveegd daar die al veelvuldig in het maçonnieke landschap zijn opgevoerd.
Algemeen wordt aangenomen dat de Verlichting rond het jaar 1650 is ontstaan, het sterftejaar van René Descartes, wellicht dé protagonist ervan. Zijn ‘Cogito ergo sum’ – Je pense, donc je suis – uit zijn basiswerk ‘Discours de la méthode pour bien conduire sa raison et chercher la vérité dans les sciences’ wordt beschouwd als de wieg waarin de moderne en dus ook de verlichtingsfilosofie een aanvang neemt. Naast de bekendste volger van de leer van Descartes door wie hij sterk werd beïnvloed, bekritiseerde Spinoza (1632-1677) die ook. Over het ontstaan van de vrijmetselarij tast men vooralsnog in het duister maar wat wel vaststaat is dat de speculatieve vrijmetselarij in 1717 ontstaat, in de geest van die Verlichting.
Geïnspireerd door het boek ‘Ethica’, het belangrijkste werk van Spinoza, alsook door publicaties in het tijdschrift voor vrijmetselaren THOTH en mede door verscheidene activiteiten opgezet ter gelegenheid van het Spinoza-jaar in Nederland, kwam Spinoza als de meest geschikte naam voor onze nieuwe loge naar voor. De achtbare loge Spinoza, in het Oosten Oostende dus, met overname van zijn lijfspreuk ‘Caute’ (voorzichtig – behoedzaam) en de egelantier als zijn lievelingsbloem in het logo en de medaille. De blauwe golven van de Noordzee als metafoor voor de open geest van Spinoza vonden we zeer passend voor de vrijmetselarij en dus ook voor onze nieuwe werkplaats. Dit alles werd vereeuwigd onder het goedkeurend oog van de omkransende ouroboros - de in zijn staart bijtende slang - in heel wat oude culturen het symbool van de cyclische aard van de natuur, het eeuwig terugkeren en de eenheid van alles.
Tijdens onze historische eerste zitting op maandag 15 november 2010 werd een passend gelegenheidsrituaal opgevoerd, waarbij we allegorisch op zoek gingen naar de geest van Spinoza. Als slot van die queeste bracht een broeder-filosoof een bouwstuk omtrent onze naamgever en inspirator. Onze pas opgerichte loge met de naam Spinoza, een van de pijlers van de Verlichting, de bakermat waar de vrijmetselarij is ontstaan, geef toe een betekenisvollere naam is moeilijk te bedenken!
Nog voor de consecratie van ons tableau en de oprichting van de kolommen op 13 november 2010 in het gebouw van de RGLB te Brussel, werd de idee naar voor geschoven om initiatieven te ondernemen, het nog steeds actuele gedachtegoed van die grote filosoof uit de Verlichting en onze naamgever en inspirator te helpen uitdragen. Er werd vooreerst gedacht aan het houden van een Lezing Spinoza, indien mogelijk jaarlijks.
Het opzet was de rijke filosofie van Spinoza onder een ruimere aandacht te brengen, zowel bij broeders van onze werkplaats, maar ook bij broeders en zusters van om het even welke maçonnieke signatuur, alsook om geïnteresseerde profanen er zoveel als mogelijk bij te betrekken. Deze brede positionering werd bedacht om de invulling van onze uitgangspositie, vertolkt in ons logo, van bij de aanvang vorm te geven.
Verder was het de bedoeling in elke editie een eminente Spinoza-kenner aan het woord te laten die telkens een vooropgesteld aspect uit de rijke filosofie van Spinoza kon brengen. Natuurlijk houdt dit gevaren in daar niet iedereen die beslagen is in deze materie, het ook bevattelijk en interessant op het niveau van het door ons beoogde publiek kan brengen. Een publiek dat vooral bestaat uit personen, geïnteresseerd in filosofie in het algemeen, maar zonder er daarom in geschoold te zijn. Met de boeken over Spinoza die nog steeds frequent en voor een breed lezerspubliek verschijnen, leek het voor ons duidelijk dat de interesse voor zijn gedachtegoed nog zeer levendig en actueel is.
Na her en der wat informatie ingewonnen te hebben ingewonnen, werd dr. Tinneke Beeckman bereid gevonden om die uitdaging aan te gaan. Voor een groep ruim 70 aanwezigen bracht ze ons in 2011 een interessante voorstelling van Spinoza en zijn denken met als titel ‘Spinoza en het vrije denken‘. Zo betoogde ze dat Spinoza in het ‘echte’ leven een vrijdenker in de ware zin van het woord was: hij had contacten met mensen die er uiteenlopende ideeën op nahielden en verdedigde steeds de vrijheid van onderzoek en van meningsuiting. En dat paste nu juist wonderwel in de attitude die we hadden aangenomen bij de stichting van onze werkplaats.
Het jaar erop belichtte dr. Sonja Lavaert de politieke betekenis van Spinoza. Ze besloot dat we zijn thema’s en kritiek kunnen toepassen in een reflectie over het actuele politieke leven en de huidige democratie. Spinoza’s stellingen en argumenten kunnen dienen als instrumenten om vooroordelen te doorprikken, uitgangspunten en vanzelfsprekendheden in vraag te stellen, om het heersende denken, de cultuur en concrete beleidsvoeringen te analyseren, te wegen en te beoordelen.
In 2013 onderhield Prof. Em. Herman De Dijn - tevens jarenlang voorzitter van de Internationale Vereniging Het Spinozahuis te Rijnsburg - ons over “Spinoza en religie: zijn opvatting over filosofische tgo ‘geopenbaarde’ religie”, waarbij hij het adjectief ‘geopenbaarde’ veelbetekenend tussen aanhalingstekens had geplaatst. Hierin toonde hij aan hoe Spinoza ertoe kwam om de boeken van de geopenbaarde godsdiensten, zoals Bijbel, Thora, Koran,… als literatuur te gaan beschouwen waarin de door mensen samengebrachte verslagen, moeten gelezen worden als een handleiding voor een goed leven en sociale ordening. Door de wetenschappelijke revoluties bleken deze boeken – eerder codexen - niet meer te volstaan en in tegenspraak te zijn met de nieuwe empirische wetenschapsbeoefening. ‘Spinoza’s denken betekent een enorme stap in de richting van de radicale secularisering of ontvoogding van alle kennis, inclusief de theologie, de metafysica, de ethiek en de politieke theorie’, betoogde de professor in een inleidend artikel op zijn lezing, verschenen in het maçonnieke tijdschrift THOTH.
Voor de editie 2014 zijn we voor het vinden van een spreker naar Nederland getrokken. Prof. Piet Steenbakkers ontrafelde voor ons in zijn betoog met als titel ‘Spinoza en het jodendom: banden en spanningen’, de complexe relatie tussen Spinoza en het jodendom. Hij analyseerde de dualiteit van banden en spanningen, hoe deze ontstaan zijn en hoe daardoor het denken en het handelen van de filosoof beïnvloed werden.
Voor de lustrumeditie van 2015 deden we een beroep op Willem Lemmens, hoogleraar aan de universiteit Antwerpen die ons kwam onderhouden over Spinoza’s belangrijkste boek ‘Ethica’ met als verlokkelijke titel: ‘Spinoza over levenskunst: radicale Verlichtingsfilosoof of verlichte wijze?’. De spreker poneerde dat het boek ‘Ethica’ ons God leert te zien niet als een transcendente, onkenbare persoon, maar als de ene substantie die alles omvat wat is, inclusief de mens: Deus sive Natura (God of de natuur).
Prof. Johan Temmerman kwam ons in 2016 tijdens zijn lezing meer duidelijkheid verschaffen onder de veelbelovende titel: ‘Atheïst, pantheïst of spinozist? Over voorlopers en navolgers van Spinoza’. Tot slot ervan pleitte de spreker voor een vrijmetselarij die haar religieus-filosofische en kennistheoretische grondslagen duidelijker articuleert en haar geloofwaardigheid op basis van een geestelijke liefde of verzoening herwint, door alle historisch gegroeide en versteende grenzen mentaal te overwinnen.
Met ‘De banvloek van Spinoza, over een poging die op te heffen en waarom het nooit lukte’ gaf dr. David Wertheim, directeur van het Menasseh ben Israel Instituut voor Joodse studies in Amsterdam ons in 2017 meer uitleg over hoe en waarom die zware banvloek werd uitgesproken en waarom die tot op de dag van vandaag nooit werd opgeheven. Spinoza werd immers op 27 juli 1656 – op 24-jarige leeftijd - als lid van de Portugees joodse gemeente van Amsterdam er officieel en onherroepelijk uit geëxcommuniceerd.
Voor 2018 staat moraalfilosoof Hugo Durinck gepland en hij zal het hebben over ‘Emotionele intelligentie bij Spinoza’. Daarin gaat hij op zoek naar de passies en aandoeningen die bij Spinoza zo’n grote rol hebben gespeeld, niet alleen in zijn persoonlijke ervaringen, maar zeer zeker ook in zijn ‘Ethica’. Door die te toetsen aan de wetenschappelijke bevindingen van actuele auteurs zoals Antonio Damasio, neuroloog en Daniel Goleman, psycholoog en wetenschapsjournalist, beweert de spreker dat Spinoza ook op het emotionele vlak zijn tijd ver vooruit was.
Jawel, reeds acht Lezingen Spinoza hebben we ondertussen kunnen aanbieden, waarbij we gepoogd hebben de figuur Spinoza en zijn denkwereld zo divers als mogelijk, voor te houden en uit te dragen.
Als louterende catharsis eindigen we steevast met een welgekomen receptie waarbij de gesprekken verder sudderen op de voorbije lezing, zonder het aangename van elkaar gezellig te spreken en/of te leren kennen uit het oog te verliezen. Een boekenstand met onder meer boeken van en over Spinoza, staat telkens ter beschikking voor gegadigden. Onze aanvankelijke insteek om mensen van alle slag, maar met interesse voor filosofie en voor Spinoza meer in het bijzonder, lijkt keer op keer een ruim publiek aan te spreken. Voor elke editie konden we meer dan 70 – tot zelfs ruim 100 in 2016 – aanwezigen verwelkomen, wat het actueel zijn van zijn gedachtegoed en zijn persoon illustreert. De Stichting Ritus en Tempelbouw die zich als onafhankelijke stichting inzet voor het overkoepelend maçonnieke gedachtegoed, biedt ons jaarlijks de gelegenheid om een artikel van de hand van de spreker te publiceren in het tijdschrift THOTH. Via onze website www.spinoza-rglb.org houden we verder de vinger aan de pols door in een handig overzicht een korte weergave van de lezingen die aanbod zijn gekomen weer te geven. Elk jaar opnieuw zien de broeders van onze loge uit naar de volgende Lezing die voor hen dan ook een hernieuwde stimulans betekent om het werk van onze inspirator weer eens van de boekenplank te halen of bij een broeder te leen te vragen.
Freddy Lioen
Dit E-mail adres wordt beschermd tegen spambots. U moet JavaScript geactiveerd hebben om het te kunnen zien.